Tin cô gái lam lũ ở ngoại vi Thăng Long có thân phận giống cô Tấm trong truyện cổ được vua Lý Thánh Tông tuyển làm cung phi, đã nhanh chóng lan truyền trong đám hoàng tộc và triều đình ngay khi thuyền rồng của vua về đến kinh đô. Một đồn mười, mười đồn trăm, những chuyện kể về cô gái nghèo khổ nhưng có sắc đẹp tuyệt vời ấy, luôn luôn được thêm thắt, thêu dệt làm náo động cả kinh thành. Ai nấy đều mong được nhìn thấy dung nhan người con gái tài sắc. Các hậu phi, cung nữ, nhất là hoàng hậu Thượng Dương đều nóng lòng muốn biết rõ. Cả kinh thành nghe tin nhà vua sẽ để Yến ở tạm cung Long Đức chờ làm lễ cưới long trọng. Trong buổi thiết triều đầu tiên sau khi đi cầu tự về, vua đã hạ lệnh cho bộ Công phải xây dựng gấp cho người cung phi trẻ một cung riêng. Gặp lại nhà vua sau bao ngày xa cách, hoàng hậu Thượng Dương vẫn hờn dỗi trách móc:
- Thiếp nghe nói bệ hạ mới kén được một con hát có nhan sắc ở lộ Bắc, chẳng biết việc đó có hay không? Bệ hạ cầu tự mà không có một chút lòng thành, trời phật có phù hộ cho chăng?
Vua Lý Thánh Tông cười vui vẻ:
- Ấy là hoàng hậu chưa biết nàng còn thuộc dòng cùng dân. Trước khi gặp ta, nàng không có lấy một manh áo lành lặn.
Vị hoàng hậu trạc 30 tuổi có nước da trắng xanh, cốt cách đoan trang, khuôn mặt trái xoan thanh tú nhưng đôi mắt hơi quá sắc ấy nguýt dài nhà vua cướp lời:
- Thân phận thật không được như đứa thị nữ của thiếp. Vậy mà nghe nói bệ hạ còn định làm lễ cưới linh đình, thật tủi cho thiếp biết bao!
- Hoàng hậu nói vậy thật quá lời. Dẫu chỗ xuất thân của nàng không được danh giá nhưng trong thiên hạ còn có người khổ cực như nàng, ấy là lỗi của ta. Huống hồ ta thực lòng cảm mến sự hiểu biết tinh tế của nàng. Nàng có thể sánh với giới văn thần bản triều. Giọng hát của nàng thì đến Phạm Thị Trân12tái thế cũng không bằng được…
[12] (926 – 976) Người đẹp, ca múa giỏi, được Đinh Bộ Lĩnh phong chức Ưu bà.
Được nghe chính nhà vua ngợi ca người cung phi ấy, hoàng hậu Thượng Dương sầu muộn đến quên ăn mất ngủ. Hôm sau, hoàng hậu ra lệnh cho người thị nữ thân tín của mình:
- Nhà ngươi phải cho ta biết đích xác lai lịch con bé dòng dân đen hạ tiện ấy và nội nhật ba ngày nữa phải triệu được nó vào ra mắt ta. Rồi xem con bé ấy có nhởn nhơ được hay không?
- Tâu hoàng hậu – người thị nữ trẻ có nét mặt phúc hậu chậm rãi đáp –Việc trước thiếp chỉ cần cho người về quê người ta là biết được. Còn việc sau có sợ làm mếch lòng hoàng đế không?
Hoàng hậu nổi nóng:
- Việc ấy ta lo. Nhà ngươi đừng trái lệnh ta.
Trong lúc đó ở cung Long Đức, Yến đang được các cung nữ giúp việc trang điểm sửa soạn dạo chơi hoàng thành. Không quen được hầu hạ, lại thấy các cung nữ đều lớn tuổi hơn mình, Yến ngần ngại, thú thật:
- Tôi chưa quen sống cảnh này, cũng chẳng bao giờ quen được cảnh này.
- Tâu hoàng phi – một cung nữ vội nói – Xin hoàng phi cứ theo thứ bậc mà xưng hô và tùy tiện sai bảo. Thật diễm phúc cho hoàng phi, hoàng đế có quý mến mới sai lũ thiếp đến phục dịch thế này.
Yến bối rối, nhưng cô đành giữ đúng phép tắc triều đình.
- Thôi được! Cám ơn các người. Ta đi thôi.
Người thị nữ có dáng chắc khỏe, nước da rám nắng lộ vẻ băn khoăn:
- Tâu hoàng phi. Riêng thiếp được sai bảo việc gì?
- Em Lộc sẽ cùng đi với ta.
Người thị nữ có tên là Lộc mà Yến vừa nhắc tới mấy hôm trước còn là bạn nhưng cũng như Yến, Lộc đã nhanh chóng làm quen với cuộc sống mới để giữ đúng mọi quan hệ. Yến, Lộc và các cung nữ, ngay sau đấy đi ngang qua đám lính thị vệ bước ra quan lộ. Một chiếc xe ngựa sang trọng, phủ rèm gấm đã đợi sẵn.
* *
*
Gần trọn buổi đi thăm thú kinh thành trở về, Yến đã thấy vua Lý Thánh Tông đang sốt ruột đi lại trong gian điện lớn chờ mình. Vừa thấy vua, Yến vội quỳ xuống:
- Tâu bệ hạ! Thiếp thật có lỗi để bệ hạ phải chờ.
Nhìn khuôn mặt bừng đỏ và cặp mắt long lanh ngời sáng của cô gái 19 tuổi, nhà vua phải ngây người ngắm nhìn Yến hồi lâu. Bắt gặp đôi mắt nồng nàn say đắm của vua, Yến ngượng nghịu:
- Xin bệ hạ thứ lỗi cho thiếp về sự vụng về này.
Như bừng tỉnh sau giấc mơ, vua tươi cười tiến lại đỡ Yến, giọng trách móc mà chẳng hề giận dỗi:
- Từ nay ái phi không phải quỳ tâu như người xa lạ nữa, trẫm thực chẳng vui lòng. Chẳng hay những cung nữ mà trẫm sai ra đây có làm cho ái phi hài lòng không?
Để nguyên bàn tay nhỏ nhắn của mình trong lòng bàn tay to lớn, chắc khỏe của nhà vua, Yến cố nén nỗi xúc động rạo rực chưa từng có, giọng thảng thốt:
- Tâu bệ hạ! Bệ hạ chu đáo lo cho thiếp đến thế là cùng. Thiếp chỉ lo không báo đền được ơn ấy.
Đọc được nỗi xúc động qua hơi thở gấp gáp của Yến, vua nhẹ nhàng nâng nạm tóc óng ả của nàng, giọng dịu dàng:
- Ái phi có biết lòng trẫm yêu quý ái phi không? Lẽ ra không phải làm lễ cưới nhưng trẫm đã không tuân theo cổ lệ. Để ái phi ở tạm cung này chờ làm tiệc vui, trẫm muốn nói rõ với bản triều lòng trẫm trọng ái phi. Ái phi có biết cái cung xây riêng cho ái phi sẽ đặt tên là gì không?
- Tâu bệ hạ! Nước còn nghèo, chỉ cần lòng bệ hạ chẳng đổi thay. Bởi vậy, thiếp đâu dám nghĩ đến việc đặt tên cho cung riêng.
- Trẫm đã nghĩ rồi. Trẫm sẽ đặt là Ỷ Lan để nhớ lại sự tích trẫm gặp ái phi tựa gốc cây lan bên quê nhà.
- Bệ hạ! Không biết thiếp có xứng đáng với tâm tình rộng lớn của bệ hạ không?
Vua dẫn Yến đến bên chiếc kỷ, đỡ cô ngồi xuống, giọng vui vẻ:
- Hỏi tức là đã trả lời. Trẫm quý sự chân thành ấy. Người như vậy sẽ chẳng bao giờ phụ công người khác.
Rồi vua chợt hỏi:
- Đi thăm cơ ngơi của đức Thái Tổ13, ái phi có hài lòng không?
[13] Chỉ Lý Công Uẩn – triều vua đầu tiên của nhà Lý.
Cặp mày thanh tú của Yến nhíu lại chốc lát rồi cô hăm hở:
- Tâu bệ hạ! Vị chỉ huy xây thành Thăng Long này chắc phải là một bậc kỳ tài trong thiên hạ. Đứng ở nội điện14 nhìn ra bên tả có núi Tam Bảo, bên hữu có núi Ba Vì. Cả hai mạch núi ấy tựa như thành ngai uốn lên lượn xuống, vừa như che chở cho thành vừa tạo ra thế rồng cuốn hổ chầu. Lại nữa nội điện của bệ hạ ở giữa bốn mặt đều nhau, ấy là tư tưởng, thêm các kiến trúc bên cổng thành, ấy là bát quái.Rồi tất cả các đường vòng thái cực mà đi chi chít không biết bao nhiêu mạng lưới nhện, ấy là biến hóa vô cùng. Xem vậy, đất này sẽ là đất thuận tiện cho việc dụng binh chống sự xâm lấn từ bên ngoài vào.
[14] Nội điện đặt ở núi Nùng (Bách thảo ngày nay).
Vua hớn hở:
- Chưa ai tâu với trẫm những điều lý thú ấy. Mới xem qua một lần ái phi đã có nhận xét rất sắc sảo, thật đáng khen thay. Ái phi có khẩu khí của người làm tướng, trẫm lấy làm lạ.
Được vua khuyến khích, đôi mắt Yến sáng long lanh. Cô khó lòng kìm hãm những ý nghĩ đang tuôn trào:
- Thiếp đã đứng xem không biết chán chùa Diên Hựu15. Tâu bệ hạ! Vì phận nghèo thiếp được học không đáng là bao, chẳng hay Diên Hựu ngoài ý nghĩa là dài lâu nối tiếp, nòi giống sinh sôi như nước trong nguồn không bao giờ cạn, còn có ý nghĩa nào khác?
[15] Tức chùa Một Cột.
Vua chăm chú lắng nghe, cởi mở:
- Nghĩa như thế là đủ. Nhưng muốn tìm hiểu được hàm ý sâu xa của Đức hoàng đế Thái Tông16 ái phi phải hiểu đức Thái Tông thờ bồ tát Quan Âm. Ấy là thờ đức Mẫu đem lại sự sống dài lâu theo lẽ sinh thành dưỡng dục, vào đời để cứu đời khỏi họa hủy diệt. Nhưng việc ấy còn phải nghiền ngẫm nhiều.
[16] Vị vua cho xây chùa Một cột vào năm 1049.
- Muôn tâu bệ hạ! Thiếp xuất thân từ con nhà nghèo hèn, chân tay quen làm việc. Nay được sống thế này là mãn nguyện lắm. Thiếp chỉ ao ước được đọc thật nhiều sách để học hỏi tiền nhân mong mai này giúp được bệ hạ chút việc nào chăng?
Vua Lý Thánh Tông khuyến khích:
- Việc rất nên. Kho sách của trẫm trữ nhiều bộ quý, trẫm sẽ sai người mang lại. Bây giờ trẫm phải về nội điện, ái phi chớ buồn.
Yến vòng tay thi lễ:
- Xin kính chúc bệ hạ an khang trường thọ.
Vua tiến lại phía Yến, đặt tay lên đôi vai tròn nhỏ âu yếm:
- Hai ngày nữa tiệc vui vẻ được lo liệu chu tất, ái phi có vui không?
Yến níu tay vua, giọng tha thiết:
- Thế còn bệ hạ?
Chợt nhận ra nét duyên dáng đáng yêu của người cung phi trẻ, vua vụng về dang tay siết chặt lấy Yến.
**
*
Được lệnh hoàng hậu Thượng Dương vời đến ra mắt, Yến băn khoăn nói với Lộc, người thị nữ thân tín của mình:
-Ta không hiểu dụng ý của hoàng hậu ra sao?
- Tâu hoàng phi! Theo thiển nghĩ của thiếp, việc chẳng thể tốt song không thể không đến.
- Ngươi nói rất hợp ý ta. Vậy ngươi bảo sửa soạn xe rồi cùng đi với ta một thể.
- Xin hoàng phi nên cho cung nữ đi cùng để tăng thêm bề thế thì hơn.
Yến mỉm cười ý nhị:
- Hoàng hậu chứ có phải quân thù đâu mà làm thế.
Ngay sau đấy, Yến trang điểm cẩn thận rồi cùng Lộc lên xe đến cung hoàng hậu. Lính thị vệ ở cung hoàng hậu được báo trước, đã giãn ra nhường lối cho người cung phi trẻ. Yến bước chậm lại khi đến khu vực trồng hoa trước cung hoàng hậu. Chao ơi! Lời đồn đại về khu vườn hoa quý nhất kinh thành này quả không ngoa. Yến nhận ra loại hoa quý hiếm, màu sắc rực rỡ, tỏa hương thơm ngào ngạt. Sao những cây đại trơ trụi lá cành kia, những cây huyết dụ mỏng manh sắc lá đỏ tía, nấp dưới những bông hoa mẫu đơn đài các tinh khiết này, có sức gợi cảm đến thế.
Ta đã bắt gặp cảm giác này ở đâu mà lòng ta xao xuyến đến thế! Yến nhớ ra rồi, Yến đã hằng ngắm nhìn không biết chán những loài hoa này ở chùa Dâu quê nhà. Yến dừng lại bên những khóm huệ có dáng mọc thẳng cứng cáp. Hương huệ thoang thoảng gợi Yến nhớ đến những mùa cau trổ hoa bên quê Bắc. Nhìn những bồn hoa, thảm cỏ được cắt xén công phu, Yến quên cả hiện trạng mình. Chỉ đến khi nhìn thấy cung hoàng hậu Thượng Dương hiện ra sừng sững bề thế, mái lợp ngói lưu ly óng ánh, nấp dưới những rặng cây đại thụ rợp bóng, Yến mới thấy thoáng lo về cuộc hội ngộ với hoàng hậu sắp đến, Yến vội cất bước. Qua khung cửa khuyết trổ tròn của gian điện ngoài cùng, Yến thấy thấp thoáng bóng nhiều người đi lại, Yến lấy dáng tự nhiên cùng Lộc chậm rãi đi đến. Vừa đến bên thềm một đoàn mười hai vũ nữ ăn vận như những nàng tiên trong tranh cổ, uyển chuyển từ trong gian điện bước ra, quỳ xuống sàn đá hoa bóng nhoáng cùng lên tiếng:
- Xin kính chào hoàng phi. Kính mời hoàng phi vào nhà khách.
Ngỡ ngàng trước nghi lễ đón tiếp cầu kì phô trương, Yến thoáng bối rối. Nhưng nàng kịp lấy lại được bình tĩnh, mỉm cười:
- Hoàng hậu đón tiếp ta trang trọng quá mức. Ta rất cám ơn hoàng hậu.
Yến để Lộc ở lại gian trái, nơi các thị nữ của hoàng hậu tụ tập, rồi đi giữa các vũ nữ tiến vào gian khách. Lại một đoàn vũ nữ, nhạc kỹ vừa đàn hát, vừa tiến theo đội hình vây lấy Yến. Yến nhác thấy hoàng hậu Thượng Dương vẻ mặt lạnh lùng ngồi trong gian điện rộng rãi, giữa các thị nữ cầm quạt đứng hầu. Chỉ là để tiếp Yến mà hoàng hậu Thượng Dương ăn vận như ngày đại lễ. Hoàng hậu thật lộng lẫy với chiếc vương miện đầy châu ngọc sáng chói và chiếc áo triều phụng may bằng thứ sa tanh quý, màu xanh thẫm có họa hình chim phụng ngũ sắc đang xòe cánh. Sự ăn vận cố ý phô trương của hoang hậu còn để lộ ở đôi hài và thắt lưng đều có thêu chỉ vàng như hoàng đế.
Người cung phi trẻ đất Bắc vẫn nhẹ nhàng bước giữa hai hàng vũ nữ. Yến suýt kêu lên khi được chiêm ngưỡng sắc đẹp lộng lẫy, sắc sảo của hoàng hậu. Song Yến lại có cảm giác khi cô bước vào gian điện này, thì chính cô, chỉ có cô mới chói ngời như mặt trời mới mọc. Khi đã đến gần, Yến khom mình thi lễ:
- Tâu hoàng hậu! Y lệnh hoàng hậu, thiếp vội vã có mặt. Xin kính chúc hoàng hậu an khang trường thọ.
Cặp mắt sắc sảo và tuyệt đẹp của hoàng hậu ánh lên nét thích thú. Nhưng hoàng hậu không đáp mà chỉ vẫy Yến tới ngồi trên chiếc đòn đã kê sẵn ở gần đó. Một thị nữ vội bưng lên khay trà đặt ngay ngắn trên chiếc kỷ chạm trổ cầu kỳ.
Đỡ tách trà nghi ngút bốc hương thơm, Yến cố phá tan không khí trang nghiêm đến lạ lùng:
- Thiếp mới về, không am tường lối sống ở hoàng triều, xin hoàng hậu tận tình chỉ dạy. Chẳng hay ngọc thểhoàng hậu có được mạnh khỏe không?
Hoàng hậu vẫn chăm chăm nhìn Yến gượng cười:
- Cám ơn nhà ngươi đã hỏi thăm sức khỏe của ta. Ta nghe nói về nhà ngươi đã lâu nhưng nay mới thấy dung nhan. Quả là danh bất hư truyền – Hoàng hậu nén tiếng thở dài, nói – Lộ Bắc là đất văn hiến nên mới sinh ra nhà ngươi có nhan sắc và có tài ăn nói hơn người. Nhà ngươi đã làm rạng danh cho vùng đất rất đỗi đáng kính ấy.
Thấy hoàng hậu khen mình nhưng vẫn lộ vẻ ngạo mạn nên Yến vội đáp:
- Hoàng hậu quá khen, thiếp đâu dám tự coi mình đã làm rạng danh cho quê nhà. Thiếp chỉ là một thôn nữ mà thôi.
Thấy Yến đối đáp cứng cỏi, hoàng hậu có ý vì nể. Nhưng hoàng hậu không bỏ lỡ cơ hội mỉa mai:
- Ta nghe hoàng đế nói nhà ngươi còn là một con hát và có giọng hát hay lắm. Bản triều đang cần nhiều người giúp vui. Tiện đây ta muốn nhà ngươi thử giọng vài lối, âu cũng là trời cho ta một lần được thưởng thức.
Yến nén giận, cười rất tươi;
- Ngay cả điều ấy hoàng hậu cũng quá khen. Thiếp không giấu mình biết dăm ba lối hát đồng nội. Song thiếp chỉ quen hát những lúc làm việc. Xin hoàng hậu miễn thứ cho.
Hoàng hậu gượng cười:
- Nhà ngươi không muốn ta cũng chẳng ép. Nhưng nhà ngươi sẽ đượccùng ta coi hát, xem các cung nữ của ta có thực tài hay không?
- Xưa nay thiếp chỉ quen xem hát ở chốn lương dân. Nay may mắn được xem các cung nữ của hoàng hậu đã dày công tập luyện múa hát, thiếp lấy làm mãn nguyện lắm.
Theo lệnh hoàng hậu, một đoàn nhạc công, cung nữ gồm hàng trăm người răm rắp kéo ra. Phút chốc cả gian điện lớn ngập chìm trong tiếng sáo, tiếng nhị, tiếng thanh la.
Sau mỗi bài hát kể một tích nhỏ, hoàng hậu lại quay sang nhìn Yến:
- Nhà ngươi có biết lối hát này không?
Yến thấy các ca sĩ có giọng hát rất hay song lối hát ấy khác lạ so với lối hát mà Yến biết. Và trong các tích hát ấy không một tích nào không nhắc về con người phương Bắc, cho nên Yến thú thật:
- Tâu hoàng hậu! Các cung nữ của hoàng triều hát rất hay. Nhưng những tích hát ấy thiếp không biết nên…
- Chuyện. – Hoàng hậu đắc ý – Đây là chốn đế đô. Nhà ngươi mới về chưa dễ quen được.
Nhân một cung nữ đầu trò đi ngang qua, Yến vẫy người đó lại hỏi:
- Chẳng hay lối hát các ngươi vừa trình diễn thịnh hành ở bản triều lâu chưa? Các ngươi học được ở đâu?
- Tâu hoàng phi! Lối hát này có từ trước. Thiếp nghe nói một vị quan đi sứ sang Tống triều đã học được đem truyền lại.
- Các ngươi có thuộc nhiều lối hát dân gian không? Như chèo chẳng hạn?
- Tâu hoàng phi! Lũ thiếp có nhiều người biết nhưng ít khi dùng. Bởi vì lối hát ấy không được coi là sang trọng.
- Ban nhạc ký của triều đình thường dùng lối hát nào?
- Tâu hoàng phi! Họ cũng hát như lũ thiếp.
Yến thở dài:
- Tên nước là Đại Việt, khí phách lắm. Nhưng như thế cũng cần phải có lối hát của người Đại Việt. Các tích hát cũng phải lấy từ nước Đại Việt mà ra mới phải.
- Tâu hoàng phi! Ý tứ ấy hay lắm nhưng sợ một lúc không làm được. Bàn dân thiên hạ đã quen với lối hát này.
Yến quên cả ý tứ:
- Ta không tin như vậy. Lộ Bắc ta không có lối hát ấy. Đây chỉ là lối hát của triều đình. Một số ít người sùng kính nước người đã vô tình làm hại các ngươi không ít. Hoàng đế bận trăm việc nên chưa xét tới mà thôi.
- Tâu hoàng phi! Kiến giải của hoàng phi lũ thiếp mới nghe thấy là một.
Yến chợt thấy mình có lỗi:
- Tâu hoàng hậu! Thiếp mãi nghĩ đâu đâu để hoàng hậu phải chờ.
Hoàng hậu Thượng Dương cười nụ:
- Ta đã nói rồi đó. Nhà ngươi có máu của một con hát. Ta thấy nhà ngươi say nó biết bao.
- Tâu hoàng hậu! Thiếp thiển nghĩ hoàng đế có mộng xây một nước Đại Việt hùng cường thì nếu quả có người nào đấy biết đem giọng hát ngợi ca tiền nhân, khích lệ, làm đẹp lòng muôn dân thì thật là niềm đại hạnh cho nước. Xem vậy, con hát có gì là xấu. Chỉ có nghĩ xấu về họ mà thôi.
Hoàng hậu Thượng Dương tái mặt:
- Khá khen nhà ngươi ứng đối trôi chảy. Nhưng thôi tranh cãi làm gì cho nhọc lòng. Ta mến nhà ngươi nên muốn căn dặn nhà ngươi đôi điều.
Khi các cung nữ đã đi rồi, hoàng hậu Thượng Dương ra hiệu cho Yến ngồi lại gần, giọng cởi mở thân tình:
- Nhà ngươi mới vào cung còn có chỗ bỡ ngỡ nên ta lấy tình răn bảo những điều hay lẽ phải. Hoàng đế có lòng thương ngươi nhưng không dễ cả tin vào lũ hậu phi các ngươi. Chứng cớ là đã có hai hậu phi buổi đầu được hoàng đế sủng ái nhưng vì cả gan dám vượt mặt ta nên không thoát khỏi hậu họa. Chính ta đã tâu xin hoàng đế trừng trị lũ ấy. Còn nhà ngươi trẻ người non dạ, ta chẳng nỡ không bảo trước.
Biết hoàng hậu răn đe mình nhưng Yến vẫn từ tốn:
- Thiếp sẽ chẳng bao giờ làm điều gì trái đạo cũng chẳng ai sai khiến được thiếp làm việc gì trái đạo. Thiếp cũng chẳng e sợ điều gì ngoài lẽ phải. Song thiếp xin ghi nhớ lời hoàng hậu đã chỉ dạy.
Hoàng hậu Thượng Dương thầm nghĩ: Con bé này từ tốn, lễ phép nhưng đối đáp cứng cỏi không phải là tay vừa. Ta sẽ chẳng dễ sai khiến được nó. Nghĩ vậy, hoàng hậu định dùng một kế để hại người cung phi trẻ đẹp. Hoàng hậu hạ thấp giọng:
- Có một điều ta cần dặn nhà ngươi, nhưng nhà ngươi phải giữ kín không tiết lộ cho ai biết mới được. Hoàng đế nói riêng với ta rằng, nhà ngươi có nhan sắc, có tài hát xướng nên Người rất ưa. Cũng có lúc hoàng đế bộc bạch với ta rằng người chỉ không thích cái mũi hơi to của nhà ngươi. Cùng là phần nhi nữ ta phải dặn trước: mỗi lúc gần hoàng đế nhà ngươi nên bịt mũi lại, chắc hoàng đế sẽ yêu hơn. Nhà ngươi hãy nhớ lấy, nếu có sao đừng trách ta không bảo trước. Thương nhà ngươi nên ta mới hết lòng bảo ban như vậy.
Lặng đi một lúc lâu, rồi như chợt hiểu ra, Yến vui vẻ:
- Xin cám ơn hoàng hậu đã thương tình chỉ dạy. Mỗi khi gần hoàng đế, thiếp sẽ nhớ bịt mũi để Người vui lòng.
Hoàng hậu chưa lúc nào vui như thế:
- Ta thực lòng quý mến sự biết điều, ngoan ngoãn của nhà ngươi. Cho nhà ngươi lui, hẹn dịp khác tái ngộ.
Khi đã về đến cung Long Đức, Lộc mới dè dặt hỏi Yến:
- Hoàng hậu cố ý phô trương quyền hành nên mới bày vẽ cảnh đón tiếp hoàng phi trang trọng đến thế? Giọng Yến không vui:
- Nhà ngươi tinh ý đấy. Nhưng ta đâu bận tâm về điều đó. Ta chỉ buồn vì hoàng hậu răn đe ta nhiều quá lại còn xui dại ta nữa.
- Tâu hoàng phi! Hoàng hậu nói sao ạ?
- Hoàng hậu có ý khuyên ta đừng lên mặt vì được hoàng đế sủng ái mà sẽ bị trừng trị. Hoàng hậu bảo ta là có cái mũi hơi to nên hoàng đế không ưa. Cho nên mỗi khi gần hoàng đế - Yến cườikhúc khích – ta phải bịt mũi lại.
Lộc sửng sốt:
- Sao lại thế, tâu hoàng phi. Thiếp ngờ hoàng hậu ghen ghét hoàng phi mà nói vậy.
- Lúc đầu ta cũng không hiểu. Mãi sau nhớ chuyện Tần Thủy Hoàng đã giết oan một cung phi ta mới vỡ nhẽ.
- Tâu hoàng phi! Chuyện thế nào mà rắc rối vậy?
- Cứ lấy chuyện ta cho dễ hiểu. Nếu ta nghe hoàng hậu mà làm theo lời khuyên ấy, thì chính hoàng hậu sẽ vu cho ta chê miệng hoàng đế hôi để xui hoàng đế giết ta, như Tần Thủy Hoàng đã giết người cung nữ ấy.
- Chết nỗi! Hoàng phi phải cẩn thận lắm mới được. Hoàng hậu là người thâm độc vậy thay? Thiếp sẽ luôn ở bên hoàng phi như ngày nào, tâu hoàng phi.
- Ngươi nên nghĩ rằng ta mong muốn làm được việc gì có ích. Nên giúp ta trong công việc.
Ỷ Lan17 ngồi nghiêng người bên án thư, sẽ sàng buông quyển sách chép tay “Bàn về cách trị nước của các đế vương” của một văn thần đời vua trước để lại. Người thị nữ thân tín chờ dịp ấy bước lại, giọng nhỏ nhẹ:
[17] Sau tiệc vui thay lễ cưới, Yến chính thức mang tên Ỷ Lan. Từ đây về sau, chúng tôi dùng tên này để chỉ Yến.
- Tâu hoàng phi! Hoàng phi nên nghỉ ngơi đôi chút, chẳng nên đọc quá khuya như vậy mà tổn hại đến sức khỏe.
Ỷ Lan vươn vai đứng dậy, vui miệng:
- Ta đâu muốn vậy, chỉ hiềm nghĩa sách lôi cuốn, ta chẳng muốn rời.
- Sáng qua ngự lệnh truyền cho thiếp phải can gián hoàng phi quá ham đọc sách. Kho sách của hoàng đế rồi chả mấy chốc chuyển hết về đây.
- Thôi chết. Những sách ta đọc rồi phải gấp chuyển trả lại cho hoàng đế. Ta vô tâm quá. Mà sao các cung nữ đâu cả?
- Tâu hoàng phi! Họ đang tập bài hát mà hôm qua hoàng phi đã truyền lại. Dịp khai diễn nhân ngày hội tấn cung của hoàng phi sắp đến rồi còn gì. Tuy thế, thiếp phải ngăn không để họ hát to sợ phiền đến việc đọc sách của hoàng phi.
- Ngươi cứ mặc họ. Nhưng việc các cung nữ của ta học lối hát mới ngươi phải giữ kín mới được. Ta muốn gieo nỗi bất ngờ đối với triều đình. Thử xem lối hát quan họ của lộ Bắc cùng lối hát dân gian khác có thực hay không? Nếu lối hát ấy thông đồng bén giọt như lòng ta mong muốn, chắc hoàng đế và triều thần phải nhìn nhận lại lối hát đang thịnh hành ở triều đình. Thực tình ta muốn thay đổi nó. Người Đại Việt phải có lối hát riêng của mình.
Nói rồi Ỷ Lan lại vùi đầu vào tập sách bỏ dở. Nhưng Ỷ Lan không còn tập trung được nữa. Tiếng hát của các cung nữ từ gian cuối cung điện vẫn vọng đến nghe rõ mồn một. Lối hát đồng nội thân thuộc ấy bao giờ cũng có sức hấp dẫn, nâng bổng tâm hồn Ỷ Lan, khiến Ỷ Lan bồi hồi xao xuyến. Ỷ Lan đặt cuốn sách trên kỷ, đứng dậy bước ra hiên, cặp mắt long lanh, xa thẳm. Dưới nắng sớm kinh thành, mặt hồ Dâm Đàm18 rộng bao la óng ánh như dát bạc. Từ phía ấy gió pha lẫn nắng lùa vào gian điện, đem theo cái lạnh đầu mùa. Ỷ Lan rùng mình sẽ đưa tay vén những sợi tóc mai vừa rủ xuống đôi má nóng bừng, lòng nghĩ về những kỷ niệm sâu sắc hôm nào.
[18] Hồ Tây ngày nay.
Ỷ Lan chẳng thể nào quên được hôm vua mở tiệc vui, thay cho lễ cưới. Đến chia vui với Ỷ Lan còn có cả các quan đại thần văn võ, thậm chí có cả hoàng hậu Thượng Dương nữa. Chính vua đã để mắt trông nom bầy cung nữ trang hoàng cung điện. Đêm đến, những chiếc đèn lồng tỏa những vòng sáng đỏ rực là đà trên khắp các cành cây trong khu vườn nội điện. Ỷ Lan không nhớ hết những điều gì đã xảy ra trong tiệc vui. Nhưng Ỷ Lan sẽ chẳng bao giờ quên được tình yêu vua dành cho Ỷ Lan đêm ấy. Ấy là lúc sắp mãn tiệc, vua ngồi điềm đạm dưới ánh đèn lồng, kín đáo nắm tay Ỷ Lan, giọng nồng thắm:
- Tình ta dành cho phi chẳng bao giờ phai nhạt. Ta yêu quý phi vì phi đã đẹp người lại đẹp nết, còn vì phi là người đàn bà duy nhất có chí giúp ta trị nước. Được như vậy, chắc ta sẽ làm nên nghiệp lớn, làm rạng rỡ cho tổ tông, xứng với tiền nhân.
Ỷ Lan xúc động:
- Đội ơn bệ hạ đã không coi thiếp là hạng người chỉ biết làm vừa lòng bệ hạ, chỉ là hạng đàn bà có nhan sắc.
Thế mà thấm thoát đã hơn một tháng trôi qua - Ỷ Lan vừa thầm nghĩ – Hơn một tháng trôi qua nhưng Ỷ Lan vẫn chưa dứt những xúc cảm ngây ngất trước hạnh phúc bất ngờ. Vua đã dành cho Ỷ Lan một cái cung lộng lẫy sang trọng. Vì yêu quý, còn vì để nhớ đến kỷ niệm ngày vua thấy Ỷ Lan đứng tựa gốc cây lan trên nương dâu, vua đặt tên cung ấy là cung Ỷ Lan và đặc phong cho Ỷ Lan là nguyên phi19. Những ngày đầu ở đế đô được sống giữa những lâu đài, dinh thự mỹ lệ, lại được vua yêu chiều, Ỷ Lan như con chim non lóa mắt trước ánh nắng chói chang của mặt trời. Nhưng cuộc sống bao giờ cũng tự loại bỏ những hào nhoáng bề ngoài để trở về với dạng thật của nó. Ỷ Lan đã trải qua những xao động của một nguyên phi chiếm được trọn vẹn tình yêu của vua, bỏ qua nhanh nỗi ngỡ ngàng, háo hức, tự ti trước cuộc sống cực kỳ sung sướng ở hoàng cung để có ý thức về mình. Khác với các hậu phi, Ỷ Lan không bằng lòng với cuộc sống sung sướng, nhàn tản, hưởng lạc, ngày xem hoa, đêm thưởng nguyệt, lấy việc trau chuốt nhan sắc mong chiếm được được tình yêu của vua, mưu lợi cho riêng mình làm mục đích. Ngược lại Ỷ Lan quan tâm đến hết thảy mọi việc của triều đình, trước hết là công việc trong nội bộ giới hoàng tộc với ý định giúp vua trị nước, giúp nghiệp trị bình. Chính vì ôm hoài bão đó, Ỷ Lan đã chú ý chọn trong số cung nữ của mình những người có giọng hát hay, dạy họ lối hát quan họ, Ỷ Lan suy tính muốn thay thế được lối hát vay mượn của nước ngoài, các cung nữ của Ỷ Lan không chỉ có giọng hát tốt được tập luyện thành thục mà còn phải có lời hát thích hợp ở triều đình. Tất cả những điều ấy đều trông vào Ỷ Lan. Nếu lối hát ấy được mọi người tán thưởng, Ỷ Lan sẽ có dịp tâu vua xin thay đổi lối hát cũ ở triều.
[19] Đứng đầu các phi, sau hoàng hậu.
- Tâu hoàng phi! Hoàng phi nghĩ gì mà mấy lần thiếp lên tiếng hoàng phi cũng không hay?
- Ngươi đấy à? Có việc gì vậy?
- Có người ở Thổ Lỗi đến xin được gặp hoàng phi.
- Có người ở Thổ Lỗi à? - Ỷ Lan vui mừng. - Đàn ông hay đàn bà?
- Tâu hoàng phi! Người đàn ông ấy chắc hoàng phi cũng biết.
- Cho người ta vào.
Được dẫn vào, người đàn ông đã đứng tuổi vội quỳ xuống.
- Tâu lệnh bà! Xin kính chúc lệnh bà muôn phần mạnh khỏe.
- Thôi, ông hãy đứng dậy. Ông là Chánh Bá, ta biết.
Người đàn ông cười nịnh:
- Tâu lệnh bà! Chỉ nội việc lệnh bà còn nhận ra con đã là một ân huệ lớn rồi. Những tưởng con vốn hiền lành, ít giao du, lệnh bà đâu biết đến.
Giọng Ỷ Lan xa xôi:
- Có lúc nào ta nguôi nhớ về Thổ Lỗi. Ta nhớ từng nương dâu, đồi sắn, nhớ từng nét mặt thân thuộc của xóm làng. Vụ vừa rồi quê mình có được mùa không?
- Tâu lệnh bà! Ơn trời phù hộ, lúa, dâu đều tốt hơn mọi năm, người người đều no đủ.
- Sao lại ơn trời phù hộ? - Ỷ Lan cởi mở nói. - Thử hỏi các nông phu không đổ mồ hôi, sôi nước mắt phỏng trời có cho không?
Chánh Bá cười xu phụ:
- Ấy không có lệnh bà chỉ cho, mấy ai đã hiểu được cặn kẽ.
- Ông có được tin về dì ta và em Chinh không?
- Tâu lệnh bà! Cái quân đểu ấy chẳng ai thèm dây.
- Chứng cớ gì mà ông nói dì ta như vậy?
Chánh Bá lúng túng:
- Tâu lệnh bà! Khi trước mụ ta đối xử với lệnh bà không tốt.
- Chuyện ấy qua rồi. Nếu người biết nghĩ lại, để bụng làm gì? Ông ra thăm ta hay có việc gì vậy?
- Tâu lệnh bà! Con đã mất mấy ngày đêm cân nhắc mới dám cả gan xin ra mắt lệnh bà. Từ ngày lệnh bà được đức vua muôn bề kính trọng, oai danh lệnh bà cứ kể là cả nước đều biết. Dân Thổ Lỗi nhờ vậy mà mở mày, mở mặt với thiên hạ. Ấy thế mà trong làng, họ Vũ ỷ thế đông lại có nhiều chân trong hội đồng làng, vẫn nghênh ngang không coi ai ra gì, khiến cho họ Lê ta, danh giá vậy mà phải căm uất. Đã thế chúng nó có lần còn nạt nộ, không cho con cấy mấy mẫu ruộng công, lấy cớ rằng nhà con đã thừa miếng ăn. Con trộm nghĩ họ Lê mình xưa nay không phải hạng kém cỏi gì, như lệnh bà đây quyền oai là thế. Lẽ nào nhìn họ mình bị đè nén mà không căm tức. Nghĩ thế, con sửa chút lễ mọn trước là thăm hỏi lệnh bà, sau xin lệnh bà lưu tâm cất nhắc chúng con nắm quyền trị vì làng, tổng, để xem họ Vũ kia có biết sợ hay không? Được như thế con xin dập đầu ngàn lần lạy tạ!
Ỷ Lan hỏi:
- Nghĩa là ông muốn ta tâu với hoàng đế cho ông làm chánh tổng, chí ít thì cũng là chánh hương hội để lên mặt với họ Vũ chứ gì? Để đáp lại, ông biếu ta quà cáp, gọi là đỡ cái công khó nhọc của ta nữa phải không. Ông cho ta quà gì vậy?
- Tâu lệnh bà! - Chánh Bá hoan hỉ. - Nhà con nghèo chỉ có năm lạng vàng.
- Nhà có năm lạng vàng đem đút lót hẳn không phải là nghèo.
Hiểu lầm Ỷ Lan chê ít, Chánh Bá hớn hở:
- Rồi ra được lệnh bà giúp cho mà thành, nhờ đó ăn nên làm ra, không khi nào con dám quên ơn.
Ỷ Lan cười lớn:
- Ông hiểu về ta còn nông cạn lắm.
Chánh Bá lúng túng:
- Tâu lệnh bà! Lệnh bà có lòng thương người, thấy kẻ bị vùi dập, chẳng nỡ không giúp đỡ.
- Ông có chắc năm lạng vàng của ông sẽ làm chuyển lòng ta không?
- Tâu lệnh bà! Con chưa hiểu ý lệnh bà.
- Vậy thì nghe đây. - Ỷ Lan nén giận. - Nếu ta thiên vị để các ngươi chia bè kéo cánh sát hại nhau, thì thử hỏi, xã tắc này sẽ ra sao? Nếu ta vì tình riêng mà mù quáng, không phân biệt được đâu là lẽ phải, thì ta có đáng để ngươi trọng kính không? Nếu họ Vũ kia quả có những việc làm mờ ám, ức lòng người, chẳng cần người tâu bày, ta cũng quyết trị. Song chỉ vì tị hiềm nhau thì dù người đó là cha mẹ, anh em đi nữa, ta cũng không bao giờ làm trái đạo. Nếu không nể vì người có tuổi, lại là làng xóm với nhau, ta quyết chẳng tha tội. Lần sau thì chớ có trách ta.
Chánh Bá tái mặt xin cáo lui.
Khi Chánh Bá đi rồi, Lộc bước ra tâu:
- Hoàng phi cư xử thật hết tình hết nghĩa. Cái lão Chánh Bá ấy thiếp biết, nhà nó giàu lắm. May mà hoàng phi lượng thứ cho.
- Con người ta ai cũng có chỗ yếu. Chẳng nên thấy người ta hở cơ mà đối xử tàn ác. Để cho người ta hiểu ra lẽ phải mà tu nhân tích đức thì vẫn hơn.
Như sực nhớ ra điều gì, Ỷ Lan hỏi Lộc:
- Các cung nữ nghỉ tập rồi hay sao mà im ắng thế?
- Tâu hoàng phi! Họ vừa nghỉ uống nước. Thiếp nhận ra có nhiều giọng tốt và họ tập thật là nhanh. Nhưng thiếp vẫn lo.
- Nhà ngươi lo gì? - Ỷ Lan cắt ngang.
- Lo tối hát ấy không có “liền anh”.
Ỷ Lan bật cười:
- Ta nghĩ rồi, chọn các cung nữ có vóc người to cao đóng giả trai. Chẳng lẽ trong số ba mươi sáu cung nữ, không chọn lấy được năm bảy người như thế hay sao?
- Chao ơi. - Lộc kêu lên thích thú. - Thế thì buổi ra mắt hoàng triều sẽ ly kỳ lắm đấy.
- Việc cắt cử ấy ta sẽ làm ngay bây giờ.
Dứt lời Ỷ Lan bước vội đến gian điện, mà ở đấy sau lúc im ắng, tiếng hát lại bắt đầu cất lên.
**
*
Vừa bãi triều, vua Lý Thánh Tông ngự trên chiếc xe nạm ngọc dành riêng cho mình, trở về tầng lầu thứ hai cung Thúy Hoa để nghỉ ngơi. Các ngự nữ tíu tít đem hoa quả rồi dâng trà hầu vua. Nhưng trái lệ thường, vua không dùng ngay. Vua vẫn đi đi lại lại trong gian điện lớn, dáng suy nghĩ.
Một chiêu nghi20 xinh đẹp đã đứng tuổi thấy vậy, sẽ sàng bước vào lên tiếng:
[20]Chiêu nghi: đứng đầu các cung tần mỹ nữ.
- Tâu bệ hạ! Bệ hạ có điều gì không vui mà long nhan ưu tư làm vậy? Thiếp có cần gọi bọn ca nữ, vũ nữ làm vui lòng bệ hạ không?
- Ồ, ái khanh! - Vua hiền từ quay nhìn chiêu nghi nổi tiếng điềm đạm mà vua vẫn có bụng quý, nói:
- Trẫm đang vui lòng đấy chứ! Buổi thiết triều sáng nay không có việc gì lớn. Các đại thần văn võ đều hết lời khen ngợi tối hát của các ca nữ bên cung Ỷ Lan. Chính trẫm cũng chưa hiểu Ỷ Lan đã luyện các ca nữ từ lúc nào mà hát hay đến vậy. Đối với triều đình thật là mới lạ đáng khen.
- Thiếp nghe nói các ca nữ hát hay vậy mà không ai bằng được nguyên phi Ỷ Lan. Con người ấy thật táo bạo và khác người quá.
- Trẫm chưa hiểu ý ái khanh?
- Tâu bệ hạ! Thiếp ít thấy ai rộng lượng như thế. Bệ hạ ban cho nguyên phi tặng vật gì nguyên phi đều đem chia cho các thị nữ. Chưa ai mếch lòng với nguyên phi. Con người ấy không thuộc dòng tôn thất mà nết na, khiêm tốn quá.
- Trẫm muốn biết có ai chê trách Ỷ Lan điều gì không?
Người chiêu nghi tủm tỉm cười:
- Về đại sự thì không. Nhưng về tiểu sự thì có đó. Người ta nói rằng nguyên phi khéo làm vừa lòng bệ hạ nên bệ hạ ở luôn bên ấy, chẳng thiết gì đến hoàng hậu. Hoàng hậu chẳng yên lòng…
- Chuyện ấy trẫm có biết. Trẫm đã có bao nhiêu chuyện phải để tâm mà trong nhà chẳng được thuận hòa. Các phi khác thì sao, ái khanh cũng cho trẫm rõ.
- Ai cũng quí mến nguyên phi.
Đột nhiên ngoài đường có tiếng xe ngựa chạy gấp. Người chiêu nghi nói với vua:
- Chỉ cần nhìn chiếc xe lớn sơn màu xanh có tám cửa sổ lồng khung kính, quanh xe cắm những lông chim trĩ kia, không ai không nhận ra xe hoàng hậu. Thường ngày hoàng hậu đi dạo, gần trưa mới về, hôm nay sao khác lạ vậy?
Vua nhẹ nhàng nói với chiêu nghi:
- Thôi cho ái khanh lui. Mọi việc trong cung, ái khanh đừng quên tâu trình cho trẫm rõ.
Khi chỉ còn một mình, vua lại suy nghĩ về lời tâu của quần thần lúc sáng. Người ta khen Ỷ Lan thích lối hát độc đáo tình tứ mà đoan chính ấy thật dễ hiểu. Hơn ai hết, vua hiểu Ỷ Lan dày công luyện các ca nữ không phải cho riêng mình hoặc theo ý thích nhất thời mà là có ý thay đổi lối hát lâu nay ở triều đình. Ỷ Lan là người có năng lực thi hành cải cách đó. Vì vậy, một mặt nhà vua khuyến khích Ỷ Lan cũng như sẵn lòng ủng hộ những ý kiến táo bạo của Ỷ Lan, mặt khác nhà vua cũng muốn nhân đó tạo nên sinh khí mới trong triều, thúc đẩy các triều thần lấy đấy làm gương, lo toan trong công việc. Nhà vua hiểu rõ muốn xây dựng một triều đình vững mạnh, một quốc gia hùng cường, trước hết phải lựa chọn, trọng dụng các hiền thần, khuyến khích họ tâu bày ý kiến, tạo điều kiện cho họ làm việc. Các triều thần còn được vậy, huống hồ Ỷ Lan là người được vua yêu, vua chưa phải chê trách điều gì, nên vua sẵn lòng giúp đỡ Ỷ Lan. Mười sáu năm chấp chính vua nổi tiếng về lòng nhân từ và đức tính giản dị. Vua thường lắng nghe thuộc hạ nói về mình, và ngược lại vua thẳng thắn chê trách hoặc khen thưởng họ. Vua khen chê không phải để ân thưởng hoặc trừng trị mà là muốn họ hiểu ý vua và tuân theo lẽ phải. Cùng với thái độ cương trực, quyết đoán, nhà vua có phong thái tự nhiên, không kiểu cách. Chỉ cần tiếp xúc với nhà vua, các quần thần dễ nhận ra đằng sau vẻ mặt nghiêm nghị là một tấm lòng độ lượng, thương người. Nhờ vậy nhà vua đã đào luyện được một loạt đại thần có năng lực theo chí hướng của mình. Trong số họ nổi nhất là Lý Đạo Thành và Lý Thường Kiệt21. Nhưng Lý Đạo Thành đã có tuổi. Chỉ có Lý Thường Kiệt là theo kịp chí vua. Ỷ Lan, vua cũng muốn xếp vào loại giỏi giang đó nhưng chưa tiện trọng dụng. Trong phép dùng người, vua Lý Thánh Tông rất trọng tài đức của họ. Vua ưa những người có sáng kiến, tháo vát việc điều khiển triều chính hơn là những kẻ chỉ biết tuân theo lệnh vua. Chính vì vua thực hiện chính sách thân dân, biết nghe các triều thần để rồi quyết đoán việc triều đình nên nước Đại Việt thời Lý Thánh Tông đạt tới sự hùng thịnh về mọi mặt.
[21] Lý Thường Kiệt (1019 - 1105) quê ở làng An Xá, Thăng Long, sau chuyển tới phường Thái Hòa, thành Thăng Long. Ông thực tên là Ngô Tuấn. Lúc thiếu thời, Ngô Tuấn nổi tiếng tinh thông cả văn lẫn võ. Mồ côi cha rồi mẹ mất sớm, năm 1039 Ngô Tuấn đăng lính rồi đóng chức kỵ mã hiệu úy (võ quan nhỏ, binh chủng kỵ binh).
Năm hai mươi hai tuổi ông chuyển sang ngạch thị vệ, sung chức hoàng môn chi hậu, hầu cận vua Lý Thái Tôn. Sớm nhận ra Ngô Tuấn gồm đủ tài đức, vua Thái Tôn cử cai quản tất cả mọi việc trong cung đình.
Năm 1054 Lý Thánh Tông lên làm vua, ông càng được vua trọng dụng. Từ một võ quan cao cấp ông trở thành vị tướng đầu triều và có nhiều công lớn. Sau chuyến công cán, trấn an quân phiến loạn ở Thanh Hóa – Nghệ An ông được ban quốc tính đổi tên là Lý Thường Kiệt. Ông là người từng giúp đỡ vua đánh giặc Chiêm, phá giặc Tống và là tác giả bài hịch đầu tiên của dân tộc:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.
Năm Lý Thường Kiệt 85 tuổi, ông còn tình nguyện cầm quân đi đánh Lý Giác. Chiêm Thành nhân cơ hội ấy đem binh xâm lược, vua Lý Nhân Tông (con Ỷ Lan) sai Lý Thường Kiệt mang quân vào Chiêm Thành, giặc khiếp đảm lui quân. Cảm công đức ấy, vua Nhân Tông sai chế bài hát để biểu dương công trạng của ông và phong chức Triều quốc thái úy. Ông mất năm 1105 ở Kinh đô, thọ 86 tuổi.
Nhưng sao vua có điều gì bận tâm qua lời tâu bày của các triều thần sáng nay? Sao thái sư Lý Đạo Thành không một lời khen hoặc chê về lối hát của các ca nữ cung Ỷ Lan? Sao quan thái sư lại cố tình né tránh không nhận xét? Phải chăng Lý Đạo Thành vì nể hoàng hậu mà mất sự công bằng trong cách nhìn nhận việc làm đúng của Ỷ Lan? Từ đấy vua sớm nhận ra mối quan hệ căng thẳng giữa hoàng hậu và Ỷ Lan có thể dẫn đến những chia rẽ trong nội bộ triều đình. Vua giật mình vì đã không để tâm nhiều đến việc ấy.
Có tiếng động dưới chân cầu thang cắt đứt mạch suy nghĩ của vua Lý Thánh Tông. Nhận ra bước chân quen thuộc của hoàng hậu đang đi lên, vua thoáng mỉm cười chờ đợi.
Vừa trông thấy vua, hoàng hậu Thượng Dương đã làm mặt giận:
- Lâu lắm thiếp mới lại được thấy bệ hạ thanh thản.
Lướt nhìn cách ăn vận chải chuốt, trẻ trung của hoàng hậu, vua làm như tình cờ hỏi:
- Ái hậu có điều gì bực dọc hãy nói hết cho nguôi cơn giận.
- Lúc sáng xe thiếp qua đền Thái Tổ22, lũ lính thị vệ biết mà vẫn ngăn lại bắt xuống xe. Nếu bệ hạ không trị tội bất kính của chúng thì thiếp còn thể diện gì nữa?
[22] Chỉ Lý Công Uẩn, vị vua đầu tiên của Triều Lý.
Vua trầm ngâm một lát rồi nói:
- Phép nước phải nghiêm với cả người thân. Chính trẫm đã ra lệnh bắt bất cứ ai qua đều phải xuống xe. Cho nên không phải trị tội chúng mà phải khen thưởng mới nghiêm mệnh lệnh. Ái hậu chẳng nên bận lòng vì chuyện cỏn con ấy.
Hoàng hậu chưa hết giận:
- Vẫn biết ngự lệnh là phải nghiêm, nhưng thiếp là hoàng hậu sao lũ chúng không nể mặt thiếp? Thiếp biết rồi, nguyên do lũ lính coi thường thiếp cũng bởi lâu nay thiếp không được bệ hạ sủng ái như trước. Chúng biết bệ hạ tối ngày ở luôn với nguyên phi Ỷ Lan, nặng lòng mê đắm cái con hát ấy.
Vua nén giận:
- Ái hậu không công bằng rồi. Lòng trẫm đâu nhất bên trọng, nhất bên khinh? Nguyên phi Ỷ Lan mới nhập cung lại quan tâm đến việc nước, trẫm không thể không ưu đãi khuyến khích.
Nghe đến đấy hoàng hậu nổi nóng:
- Gà mái không nên gáy, đàn bà không nên làm công việc của đàn ông. Bệ hạ có thể yêu một người đàn bà nhưng không nên để họ chen vào công việc của triều đình. Hậu họa sẽ không thể lường được đâu.
Vua Lý Thánh Tông quả quyết:
- Là vua, trẫm phải lắng nghe tâu bày của quần thần. Nhưng điều nào nên nghe, lẽ nào nên bỏ chẳng lẽ trẫm lại không biết sao?
- Thiếp không nói vậy. Ý thiếp chỉ muốn bệ hạ chớ quá mê đắm nó mà cả nghe, không phân biệt được vàng thau.
- Ái hậu hãy cho chứng cớ?
- Bệ hạ hỏi thì thiếp phải nói. Cái con bé ấy chẳng bao giờ kính yêu bệ hạ thật lòng, bệ hạ có thấy mỗi lần gặp bệ hạ nó thường bịt mũi tỏ ý chê miệng bệ hạ hôi đó sao?
Không thấy vua tỏ ý kinh ngạc, hoàng hậu tiếp:
- Các lối hát ở triều đình xưa nay vẫn thế can chi phải thêm lối hát đĩ thõa, quê mùa vào? Thiếp lại nghe nói con bé ấy còn cho hai cung nữ đi học dệt. Nào là - hoàng hậu bĩu môi - dệt lấy gấm, lụa cung ứng cho hoàng tộc. Dễ con bé ấy muốn biến cả thiếp thành thợ dệt chắc?
Vua nghiêm mặt:
- Ái hậu lâu nay nói năng không còn giữ lễ gì nữa, trẫm thật lấy làm lạ. Trẫm sẽ khen thưởng những ai dâng được kế hay dù to, dù nhỏ làm lợi cho nước. Trẫm không ngăn cấm ái hậu cũng như nguyên phi Ỷ Lan làm việc đó. À mà lúc nãy ái hậu nói nguyên phi Ỷ Lan bịt mồm, bịt mũi chê trẫm cái gì vậy?
Vốn là người khôn ngoan, nghe vua hỏi, hoàng hậu Thượng Dương biết mưu mình xui dại Ỷ Lan không thành vội nói lảng:
- Ấy là thiếp nghe đứa thị nữ nói vậy. Việc không có thì thôi.
Chẳng ngờ vua nổi nóng:
- Ta không cho phép các ngươi làm những việc thấp hèn vu khống người khác. Ta báo trước, ta sẽ trị tội thật nặng những ai rũ rối hoàng tộc.
Nhận ra cơn giận bất ngờ của vua, hoàng hậu Thượng Dương sợ hãi xin cáo lui.
